W rocznicę śmierci prof. Lecha Trzeciakowskiego
Rocznica śmierci prof. Lecha Trzeciakowskiego,
w latach 1973-1978 dyrektora Instytutu Zachodniego
W wieku 86 lat 7 stycznia 2017 r. zmarł w Poznaniu prof. Lech Trzeciakowski, badacz historii Polski i Niemiec w XIX w., a zwłaszcza dziejów ziem zaboru pruskiego. Przez pięć lat był dyrektorem Instytutu Zachodniego.
Lech Józef Trzeciakowski urodził się 24 grudnia 1931 r. w Poznaniu, w rodzinie o patriotycznych tradycjach. Jego ojciec Marian, uczestnik Powstania Wielkopolskiego (powstańcem był także dziadek Lecha Trzeciakowskiego ‒ Józef), pracował jako urzędnik państwowy, a matka Stefania z domu Dębicka zajmowała się domem. Podczas okupacji rodzina Trzeciakowskich mogła pozostać w Poznaniu, chociaż zmuszano ją do przeprowadzek do coraz mniej wygodnych lokali. Młody Lech kształcił się na tajnych kompletach.
Po maturze (1951) L. Trzeciakowski przez kilka lat uczył historii w poznańskiej Szkole Podstawowej nr 46, jednocześnie studiując. W 1955 r. ukończył studia historyczne na poznańskim uniwersytecie. Promotorem jego pracy magisterskiej był prof. Witold Jakóbczyk, wybitny znawca dziejów zaboru pruskiego. Prof. Jakóbczyk patronował też pracy doktorskiej L. Trzeciakowskiego, obronionej cztery lata późnej, w 1959 r. W 1955 r. L. Trzeciakowski wstąpił do PZPR, której członkiem pozostał do jej rozwiązania w 1990 r.; jako członek partii nie przejawiał jednak większej aktywności. W latach 1973–1978 kierował w Instytucie Historii UAM Zakładem Historii Kultury, a następnie, do 2001 r., Zakładem Historii Polski XIX i XX wieku.
Był znany z lekko przedstawianych, interesujących wykładów i życzliwego, pełnego elegancji podejścia do studentów. O wieku XIX mówił żartobliwie „moje czasy”. Wypromował ok. 300 magistrów, spośród których najbardziej znanym był Adam Michnik, relegowany w 1968 r. z Uniwersytetu Warszawskiego. Jego odbywające się raz w miesiącu seminaria doktorskie cieszyły się dużą popularnością. O swych doktorantach powiedział z uśmiechem: „Sukcesy moich uczniów są moimi sukcesami, a ich porażki są wyłącznie ich prywatną sprawą” ‒ był to bowiem jedynie żart. Przyciągał swą osobowością, dorobkiem, warsztatem badawczym i życzliwym stosunkiem do ludzi. Pod jego opieką naukową obroniono ponad 20 doktoratów. Wśród jego uczniów znajdują się profesorowie Witold Molik, Krzysztof A. Makowski i Przemysław Matusik.
W 1955 r. pojął za żonę Marię z domu Dolata (1928-1989, miał z nią córkę Aleksandrę i syna Zbyszka); w 1982 r. wspólnie wydali książkę W dziewiętnastowiecznym Poznaniu. Życie codzienne miasta 1815-1914, za którą otrzymali Nagrodę Miejską Poznania. W 1990 r. prof. Trzeciakowski ożenił się z Ewą Krzyżańską, prawniczką.
Jego publikacje dotyczyły dziejów zaboru pruskiego po 1815 r. Debiutował monografią, będącą drukowaną wersją doktoratu z 1959 r.: Polityka polskich klas posiadających w Wielkopolsce w erze Capriviego 1890-1894 (1960). W 1964 r. habilitował się (podstawą habilitacji była wydana w tymże roku rozprawa Walka o polskość miast Poznańskiego na przełomie XIX i XX wieku), w 1973 r. został profesorem nadzwyczajnym, a w 1981 r. profesorem zwyczajnym.
Istotne znaczenie miało jego studium Kulturkampf w zaborze pruskim (1970), później wydane również w USA (1990). Dużą popularność zyskała też opublikowana w 1973 r. w poczytnej serii wydawnictwa Wiedza Powszechna książka Pod pruskim zaborem 1850-1918. W słynnych „poznańskich” Dziejach Polski, pod red. Jerzego Topolskiego (1975), napisał część poświęconą okresowi 1815-1914, w nowatorski sposób łącząc historię ziem polskich we wszystkich trzech zaborach. Był współredaktorem (z J. Topolskim) i współautorem II tomu Dziejów Poznania, poświęconego okresowi zaborów (1994). Przez wiele lat gromadził materiały do biografii „żelaznego kanclerza”: jego Otto von Bismarck ukazał się w cenionej serii biograficznej wydawnictwa Ossolineum w 2009 r. jako książka niezbyt dużych rozmiarów.
Spośród innych jego publikacji warto wymienić następujące: Prusy wobec kwestii polskiej (1987), wybór artykułów W kręgu polityki. Polacy ‒ Niemcy w XIX w. (2002) czy Posłowie polscy w Berlinie 1848-1928 (2003). Dorobek publikacyjny prof. Trzeciakowskiego liczy ok. 350 pozycji. Uczony ten odegrał niebagatelną rolę w procesie włączania problematyki ziem zaboru pruskiego do pamięci o dziejach Polski porozbiorowej.
W latach 1973-1978, równolegle do swych obowiązków na UAM, kierował Instytutem Zachodnim, a od 1974 do 1978 r. był także kierownikiem Zakładu Badań nad Polonią Zagraniczną Polskiej Akademii Nauk. Jako dyrektor IZ brał udział w pracach Wspólnej Polsko-Niemieckiej Komisji Podręczników Szkolnych z Historii i Geografii (afiliowanej przy UNESCO).
Utrzymywał liczne kontakty międzynarodowe. W latach 1970-1995 wykładał gościnnie na uczelniach w Stanach Zjednoczonych, Republice Federalnej Niemiec, w Kanadzie i Japonii. Od 1995 r. wiceprezes, a od 2000 r. przez pięcioletnią kadencję prezes Commission Internationale des Ėtudes Historiques Slaves. W 2002 r. przeszedł na emeryturę; wykładał później w ówczesnej Wyższej Szkole Nauk Humanistycznych i Dziennikarstwa w Poznaniu.
Nagrał wiele programów telewizyjnych, występował z odczytami, był konsultantem głośnego telewizyjnego serialu historycznego „Najdłuższa wojna nowoczesnej Europy” (1982, realizacja 1979-1981).
W 2011 r. otrzymał tytuł Honorowego Obywatela Miasta Poznania. W 2014 r. został udekorowany Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski.
Zmarł nagle, mimo widocznego ubytku sił do końca aktywny naukowo. W jednym z ostatnich wywiadów powiedział: „Nie ma dla mnie większej przyjemności niż praca. Jak popracuję 10 godzin murem, to czuję się zdrów i rześki”. Kilka dni przed śmiercią, 30 grudnia, był jeszcze w poznańskiej Operze na „Zemście nietoperza”. Został pochowany na poznańskim Cmentarzu Zasłużonych Wielkopolan.
Stanisław Żerko
